در گفت‌وگویی با محمدحسین اعلمی، پژوهشگر اندیشکده حکمرانی شریف، قصد داریم به این پرسش پاسخ داده شود که چه میزان می‌توانیم به اثرگذاری تغییرات مد نظر مجلس برای قانون انتخابات امیدوار باشیم و چشم انداز این دغدغه مهم در آینده و شکل‌دهی به الگوی حکمرانی و سیاست‌گذاری نوین و روز آمد چیست؟

آقای اعلمی از اهمیت نظام انتخاباتی صحبت کنید. چرا این موضوع مهم است؟
اهمیت نظام انتخابات در این است که انگیزه نمایندگان مجلس را شکل داده و شیوه دستیابی به آن را مشخص می‌کند: برنده شدن در انتخابات. هر شخصی که بخواهد نماینده مجلس شده یا در این جایگاه باقی بماند، باید از طریق قواعد نظام انتخابات رضایت مردم را جلب کند و متناسب با آن بهترین راه را برای برنده شدن انتخاب کند؛ مثلاً تصمیم بگیرد که چه میزان به جلب رضایت مردم حوزه انتخابیه‌اش و چه میزان به جلب رضایت حزب و جریان سیاسی اهمیت دهد. بنابراین می‌توان گفت نظام انتخابات به نوعی «زمین بازی نمایندگان مجلس» است.

وضعیت حوزه‌های انتخابیه را چگونه ارزیابی می‌کنید؟
در حال حاضر نظام انتخاباتی ما در همه حوزه‌های انتخابیه «اکثریتی» است. به این معنی که به تعداد کرسی‌های حوزه انتخابیه، نامزدهای با بیشترین رأی (در صورت کسب نصاب لازم) برنده می‌شوند، اما عوامل مختلفی سبب می‌شوند نظام اکثریتی در حوزه‌های انتخابیه مختلف ویژگی‌های متفاوتی داشته باشد. در حوزه‌های انتخابیه تک‌کرسی و شهرستان‌های کوچک این نظام انتخاباتی در کنار تمرکز شدید نظام اداری در کشور و جایگاه ضعیف مقامات محلی نظیر شهردار، منجر به ایجاد ارتباطی بسیار نزدیک بین مردم و نمایندگان شده تا جایی که نماینده جایگاه بسیار کلیدی در پیگیری امور محلی و اجرایی حوزه انتخابیه پیدا کرده و باید بخش زیادی از وقت و اولویت خود را به آن اختصاص دهد. هرچند چالش‌های برخاسته از این حوزه‌های انتخابیه که با عناوینی نظیر «چالش غلبه نگاه محلی بر نگاه ملی» شناخته شده و تبعاتی نظیر ضعف مفرط در زمینه قانون‌گذاری دارند، در مجلس بسیار برجسته و مهم هستند، اما به دلیل ضعف نهادهای محلی و نقش غیرقابل جایگزین نمایندگان در پیگیری امور محلی و اجرایی، حل کردن آن از مسیر اصلاح قانون انتخابات میسر نیست و منوط به اصلاحات در زمینه تمرکززدایی و تفویض اختیار به مقامات محلی است.

نسبت کلانشهر ها با انتخابات پارلمان به چه شکل است؟
در شهرهای بزرگ و کلانشهرها مسئله به کلی متفاوت است و ایراد جدی انتخابات مجلس در این حوزه‌ها ماهیت «همه یا هیچ» آن است. منظور از این اصطلاح، احتمال زیاد کسب کل کرسی‌های حوزه انتخابیه توسط یک جریان سیاسی است که بیش از همه در نتایج ۳۰-۰ و ۲۹-۱ حوزه انتخابیه تهران در دوره‌های متعدد انتخابات بازتاب دارد. در این حالت مردمی که به دیگر جریان‌های سیاسی رأی داده‌اند، هر چقدر هم تعداد رأی آن‌ها زیاد باشد هیچ نماینده‌ای در مجلس نخواهند داشت. در چنین شرایطی انگیزه حامیان جریان‌های سیاسی که شانس کمتری برای پیروزی دارند، برای شرکت در انتخابات کاهش یافته و ضربه جدی به مشارکت وارد می‌شود(نظیر آنچه در انتخابات ۱۳۹۸ مجلس در تهران رخ داد)، جریان‌های سیاسی جدیدتر و کوچک‌تر شانسی برای کسب حتی یک کرسی ندارند که این غیر از سلب امکان ایجاد جریان‌های سیاسی جدید و تازه‌نفس، منجر به کاهش فشار رقابت به دو جریان اصلی برای استفاده از نماینده‌های توانمندتر می‌شود.

برای حل این مشکلات چه می‌توان کرد؟
یک راه حل در دسترس استفاده از «نظام تناسبی» است. منظور از نظام تناسبی، تخصیص کرسی‌ها نه براساس آرای افراد، بلکه بر اساس آرای فهرست‌هاست. به عنوان مثال در انتخابات سال ۱۳۹۴ مجلس در حوزه انتخابیه تهران، داوطلبان فهرست امید در مجموع ۳۶ میلیون رأی(حاصل جمع رأی تک‌تک افراد فهرست) و حدود ۵۸درصد از کل آرا و داوطلبان فهرست اصولگرایان ۲۲میلیون رأی و حدود ۳۶درصد از کل آرا را بدست آوردند. در حالی که در نظام فعلی اکثریتی به دلیل بالاتر بودن رأی ۳۰ عضو فهرست امید از سایر شرکت‌کنندگان، ۳۰ کرسی به آن‌ها تعلق می‌گیرد، در نظام تناسبی عددی نزدیک به ۵۸درصد از کرسی‌ها، مثلاً ۱۷ کرسی، به فهرست امید و ۱۷ نامزد آن که بیشترین رأی را بدست آورده و عددی نزدیک به ۳۶درصد از کرسی‌ها، مثلاً ۱۱ کرسی، به فهرست اصولگرایان و ۱۱ نامزدی که بیشترین رأی را بدست آورده‌اند تعلق می‌گیرد. شرط استفاده از چنین نظام انتخاباتی ثبت رسمی فهرست‌ها و امکان حضور هر نامزد تنها در یک فهرست است (به همین دلیل نمی‌توان نتایج انتخابات ۱۳۹۴ را دقیق شبیه‌سازی کرد).

رویکرد کلانشهرها نسبت به نظام تناسبی چگونه است؟
نظام تناسبی در کلانشهرها انگیزه حضور جریان‌های سیاسی مختلف و حامیان آن‌ها را افزایش داده و سبب افزایش مشارکت در انتخابات می‌شود. در انتخابات تناسبی سهم جریان‌های سیاسی مختلف تا حدی تثبیت شده و تک‌صدایی رخ نمی‌دهد، از هر فهرست نمایندگان برجسته‌ و باسابقه‌ای که بیشترین رأی را کسب‌ کرده‌اند راهی مجلس شده و کارآمدی مجلس افزایش می‌یابد و با توجه به رقابت فهرست‌ها به جای افراد، تحزب و هماهنگی داوطلبان فهرست‌ها افزایش یافته و دیگر شاهد ائتلاف‌های شکننده و مصلحتی نخواهیم بود.

تحلیل شما از انتخابات آینده مجلس چیست؟
خوشبختانه به‌تازگی برخی از مواد اصلاح قانون انتخابات که مربوط به برگزاری انتخابات مجلس شورای اسلامی به صورت تناسبی در کلانشهرها می‌شود در کمیسیون شوراهای مجلس به تصویب رسیده است. اظهارنظر درباره وضعیت انتخابات آینده مجلس شورای اسلامی فارغ از تأثیرات منفی احتمالی استمرار وضعیت اقتصادی نابسامان موجود و فاصله ایجادشده میان بخشی از مردم با دو جریان سیاسی اصلی دشوار است، اما در صورت وجود اراده لازم در مجلس شورای اسلامی برای پیشبرد اصلاحات مورد بحث در قانون انتخابات مجلس می‌توان انتظار تغییرات مثبتی در کوتاه‌مدت و همچنین در بلندمدت، با تطبیق تدریجی مردم و جریان‌های سیاسی با قانون جدید را داشت.

خبرنگار: حسین محمدی اصل